1. Тугелдей не блшек трiнде пайдалы кен орындаран ашып, азып алуа дайынды жасау жолдары.
1.1 Кен азу iсiндегi жалпы тсiнiктер.
----------------------------------------------------------------------
Кен жмысы жер абатыны беткей бiткен тау жынысыны арасында тедi. Тау жынысы деп бiрнеше минерал тйiршiктен ралан бiркелкi осында дененi атайды. Тау жынысы ата онисты, жёне йiндi трiне блiнедi/ коренные, наносы//1.1сур./. Ата онысты жынысы деп бастапы жаралан жерiнде саталан жыныстарды атайды. йiндi деп ата онисты жынысты жаралып гiлмелi жмса трiне айналып орнында не зге жерге кшiрiлiп жатан трiн айтады. йiндi жынысты алындыы 0 деп 500 м дейiн кездеседi/ Ата онысты жыныс жаратылыс жаынан араанда атарылу арылы пайда болан /магмалы/, шгiндi жёне метармофты /трi згерген/ жыныстаран блiнедi. Пайдалы азбалар деп осы кнгi техника кшiмен жеткiлiктi экономиалы тиiмдiгiмен халы шаруашылыанда пайдаланатын табии минерал заттарды атайды /кмiр, кен, асыл тастар, тас тузы, мнай, газ т. б./.
Пайдалы заттарды жауып iшiне сыйызып оршап тратын жынысты - бос жыныо деп атайды.
Экономика конъюктурасына сай пайдалы деп саналатын жер ыртысыны ёр тусында кездесiп тратын табии жиындыларды, пайдалы кен оймасы деп атайды /месторождение полезных ископаемых/.
1.1сур. Кмiр оймасыны геология урылысы.
1. сiмдiк абаты;
2. м;
3. Балшы;
4. Тататас /сланец/;
5. Iзбестiтас;
6. умды-балшы тата тас;
7. Кмiр абаты;
8. мды тата тас;
9. Кмiр жаасы /пропласток/;
10. мда /умтас - песчаник/.
Кен орыны форма жаратыласына арап дрыс формалы /абатты линзалы/, формасыз /шток, я, жары/ трiне блiнедi. абатты /пластовый/ деп-жер ыртыс арасында жараяан параллелыдi екi бетпен шенеулi кендi атайды.
Кен абатыны стiнен жауып жатан жынысты тебе жабындысы /кровля/ не болмаса тнлi беткей деп /висячий бок/, ал астындаы жыныс-табан жынысы /почва/, не тесенiш бiрi /лежачий бок/ атайды. Тбе жёне табан жынысын кейде сыйызушы жыныстар деп жалпы аталыпта жр. р трлi жыныс абатарыны жанасу айдыны атбарлау жазытыы деп атайды. Жаратылысына арай абатты кен тутас не болмаса жа бос жыныс абаттары /прослойка аталатын/ араласан крделi рылыс трi кездеседi /1.2. сур. ара/
1.2. сурет абат рылыстар
a) крделi;
b) ттас трi.
те жа жаралан азыпалуа жарамсыз/ алындыы 40 см дейн/ мiр абатын прослойка деп атайды.
Жер ыртысыны жарыын толтыран минералы затты желi /жила/ деп атайды. Желi дегенiмiз ке жаиылан есирек кездесетiн не асыл металл рудасыны жёне т. б. минерал шикi заттарыны жаратылыс формасы. Желiнi арапалым жёне крделi трi болады. Желiнi тарматанып блшектенген трiк /апофиз/ деп атайды. исы формалы шток, уя деген кен орындарын жер ыртысыны лшемi, форма айырмашылытары згеше болып жиi кездеседi. Мндай жырытарда /уыстарда/ неше трлi кен кездеседi /темiр, мыс, полиметалл т. б./. Барша кен, бос жыныс абаттары жаратылыс кезiнде колбеи не жазы жаралады. Жаратылыс кезiнде тектоника /жылжу/ процесстерiнi ёрекетi арылы жыныс аббатары атбарланып 0 деп 90о дейiн аунашуы ммкiн.
Антиклиналь деп абаттарды дес жаын, ал синклиналь деп ойыс бетiн атайды /1.4 а сур./, /сброс/ жолжып тсу тау жынысында кездесетiн былыс трi жарылан абаттарды бiр жа анаты жылы тсi. Сбрасыватель деп жылжу жозытыыны бiр анаты ктерiлiп екiншi анатыны тмен тсiн кеткенiн атаймыз.
Сбрасыватель бойымен абаттарды салыстырмалы жылжыан шамасын жылжуды ауыту енiн /амплитуда смещения/ деп атайды. Нарушение /бузылу/ тау жынысыны тутастыы саталса пликативтi бзылыс деймiз. Блара абаттырды жiнiшкерiп /утонение/, iсiндi /раздувы / мен шайылды /размывы/ жатады. Горизонталь жазытыымен абатты иылыс сызыыны баытын жайылым бетi /простирание/ десек, ал А-Б сызыын жайылу сызыы /линия простирания/ деймiз/ 1.5 сур/.
Жаиылу сызыына перпендикуляр келетiн абпат бетiмен вертикаль жазытыыны ыилыс сызыын лдырау сызыы /линия падения/ аталады. абаттарды лдырау бабымен мына трлерге бледi: жазы /пологие/ 0 - 18о дейн/, лдырау /наклонные/ 19о 25О дейiн/, тiке екей /круто наклонные/ /36-55О дейн/, жёне тiк /крутые/ /55-90О дейн/. абаттарды алындыы деп /мощность/ абатты тбесiмен табанына арасындаы млшердi алады.
Крделi абаттарды жалпы жёне пайдалы алынды млшерiн атау керек. Жалпы алындыы деп бкiл пайдалы абаттарды, бос жыныстарды, жуа аббатарыны алындыы осылып есептелсе, ал пайдалы алынды трiнде тек ана пайдалы азбаларды алындыы есептеледi. алыды мелшерiне арап абаттар мына трге блiнедi: те жiнiшке /аландыы 0,7 м дейн/, жiнiшке /0,71 м ден 1,2 м дейн/ орташа /1,21 м деп 3,5 м дейн/, алы 3,5 м деп жоары. абаттарды жайасу /элементы залегания/ элементтерiне мыналар жатады: алындыы, созылу баыты, ламалдылыы /енкею/. Геология згешiлiне арамастан технология трысынан, бiрден толы азып алуа ыайлы абаттарды свита деп атайды /абатты кен/.
Паидалы казбамен сыйызушы жыныстарды физико-механика асиеттерi згеше болуына байланысты тау жыныстары трлi классификацияа блiнедi Профессор М. М. Протодъяконовты сынысы бойнша тау жынысын аттыла асиетiне сенге классификацияся кен жайылды. Барлы тау жынысы 10 категорияа блiнедi. Тау жынысаны аттылыын сипаттаитын клемдi. аттылы коэффициентi /коффициент крепости/ крсетiлген. Аталiан коэффициент f сан жзiнде уаытша ысыма шыдау мелшерiн 100 блiндiсi, яный:
аттылы коэффициентi 0.3 тен 20 дейн кездеседi. Мысалы; жумса тас кмiрдi аттылы коэффициентi f 0.3 те: коэффициент f=20 е атты, тыыз жёне ттыр кварцит, базалытара тён. Темiр рудаларыны крсеткiшi f=612, кмiр абатын сыйызатын жыныстарды f=412 арасында.
Профессор М. М. Протодъяконовты аттылы кщэфициент шкаласы дегенiмiз келiсiмдi лшем.
Пайдалы азбаны ойып алу, оиылып алынан кен орнын тiреу жумыстарын кен жумысы деп атайды. Советтер одаыны ндiрiсiнде кен жумысыны арасында олмен тек кана осылы жумыстар орындалады. гi /выработки/ ткiз, кендi ойып алу, оларды ыра шыару жумастары кен машиналарымен орындалады.
атты тау жынысын азанда жарылаш уаты ке пайдалады.
атты ысында су уаты тау жынысын опарып оны тасымалдауа кен ндiрiсiнде соны жылдары бiраз етек алды.
1.2. гiлердi /горные выработки/ манызы мен классифиациясы. Кен жумысын орындау кётижесiнде тау жынысында ге аталатын уас пайда болады/горные выработки/. ге /горные выработки/ ларды атаратын жумысы, формасы, орыны, терендii ёр трлi болады.
Атаратын ызметiне байланысты гiлер трлерi мынадай: барлаушы /разведочный/ деп егер оны пайдалы азба орнын iздеп, анытау шiн ткiзген ал егерде кендi казыл алу ушiн болса пайдалану гiлер /эксплуатационная выробатка/.
Жер бетiндегi ойлымдар ашы гi болып /открытые выробатка/, ал жер астында ыларын жер астындаы гiлер деп аталады / подземные выробатка/. Жер астындаы гiлердi жер бетiне
шыатын жерiн ауызы - /устье/ дейдi. гiлердi кен жумыстарыны нётижесiке жылжап отыратын бетiн забой атайды, узын келген. Жер астындаы зын гiлердi тiк, лама, жазы трлегi бар. Тiк угiлердi /вертикальные выработки/ опан /ствол/ соыр лан /слепой стовол/ шурф, восстающие, гезенк /1.6 сур/.
Опан /ствол/ жер бетiне шыатын тiке не лама кен гiлерiнi атаратын кызметi: азып алаынан кендi ыра ктер, адам, материал жёне аууны алмастырып тру. Басты опан /главный ствол/ азып алынан кендi ыра шыару десек осалы /вспомогательный/ адамдарды, материал, баса жабдыкдарды тсiрiп котерiп шыару шiн олданылады.
Соыр опан /слепой ствол/ тiк баытталан, тiкелей жер бетiмен атнаспайтын, теменгi горизонттарды кенiн осала горизонтка жоары ктеретiн механикаланан ктергiшi мен жабдыталан кчi. ШУРФ жер бетiнен бастап тiк /сирек-лама/ тетiн, барлау жумысын атаратын, жаппай жару кезiнде жарылыш заттады орналастыратын орын, шахтылара жел жiберетiн канал, тiре т. б. Материалдарды тсiрiп жёне шахтындан шыатын запас жол ретiнде пайдалануа ммкiн угi.
Восстающий /гезенк/ тiк /лама/ жер астындаы тау жынысын жоарыдан тмен тсiретiн, вентиляция, адамдарды атнасып, материал, жабдытар жеткiзетiн гi. Жазы тетiн гiлiрге: штольня, квершлаг, штрек, просек жёне ортты жатызамыз.
Штольня жер бетiне шыатын жазы, жер астындаы бар жумыс мтажыл антамасызететiн угi жрiзу шiн. Штольнянi барлашы /разведочный/, эксплуатация трi болады.
Квершлаг жер астындаы жазы /колбей тетiндерi де кездеседi/ кен орнына тау жыныстарыны арасынан кесе клдене тетiн гi, шахта жгiн /груз/ тасып, адамдарды атнасын, вентиляция уымдастыру ызметiн атаратын гi.
Штрек жер астындаы жазы пайдалы азбаны н бойымен атар, жанасты тетiн гi. Бос жыныс арасымен тетiн штректi /полевой/ деп атайды. Штректердi атаратын ызмет трлерi ретiнде мыналарды атаймыз: жумысшылар атынасатын, вентиляция транспорт iсiн уымдастырып орындатадын гi. Штректердi екi трi болады: бiрiншiсi азылан кендi тасымалдайтын жк /откаточный, транспортный/ штрек, екiншiсi вентиляция штрегi пайдаланан ауаны ыра аызатын гi.
Просек жер астындаы жазы кмiр абатыны н бойымен, кен орнын азып жатанда вентиляция жёне жмысшыларды катынасу ммкiншiлiгiн амтамасыз ететiн осалы гi.
Орт жер астындаы жазы алы жаралан кен орнын клдене тетiн гi. Орт барлау, вентиляция, транспорт мутажын орындайды.
лама жыныс гiлер атарына: лама опан /наклонный ствол/, лама шурф, бремсберг, уклон, скат, ходки, печи жёне сбойкалар жатады.
лама опан /наклонный ствол/, лама шурф дегенiмiз тiк гiлердi анынтамасымен сипатталады, бар аимрмашылыы кенстiкте жайасу орындары.
Бремсберг жогарыдан теменге пайдалы казбаны механиаланан транспорт турысымен тусiретiн жер бетiне шыпайтын лама i.
Уклон тменнен пайдалы азбаны жоары кетеретiн жер бетiне шытайтын лама i.
Скат жоарыдан тмен арай ез салмаымен пайдалы азбаны домалататын, жер астындаы лама i.
Ходок жумысшылар атнасып, вентиляция, материал, трлi жабды, убыр, кабель ткiзетiн жер астындаы лама ( кейде жазы) i. Ходок ёр ашан бремсберг, уклон, скаттармен жанаса тетiн, кбiнесе жумысшыларды таситын тасымал механизациялармен жабдытала i.
Печь кен абатынын iшiмен, жер бетiне шыпайтын лама i. Атаратын ызметi: жумысшылар атынас жасау, вентиляция, кмiр, материал тасу. Падайлы азбаны алашкы шiн дайындалан iнi разрезная печь деп атайды.
Сбойка вентиляция мутажын тейтын лама не жозы i.
Жоары аталан тiк лама, жазы iлердi лденен иыынан узынды млшерi ана урлыт кп болады.
Камера деп клденец ыйыымен узынды млшерi шамалас iнi айтады. Камераларды машина, механизмддерi орналастырып, трлi материалдарды сатап, санитарлы т.б. салада пайдаланады. Камераларды кбi шахтынын опаны / ствол/ маайнда орналасады. Камералара зiнi атаратын ызмет трiне арай ат ойылады: / аялдама камерасы, электровоз гаражы, насосты, электроподстанция, диспетчер, медпункт, лебедочная, су жинаыш/ водосборниi т. б. /тазарту (очистные)/ кен азыл алатын кеннiн н бойымет жургiзiлен гiнi атайды. Жер астандаы кен ойып алатын узын забойды лава деп атайды.
1.3. Кен орнын ашу ( вскрытие) жайнда тсiнiк жёне шахта алабаларын ашу системаларыны классификациялы белгiлерi.
Пайдалы азба орнын барлап не болмаса пайдаа асыру iсiн жузеге асыратын кёсiптердi кен кёсiп орнын ( горные предприятия) деп атайды.
Кендi жер астынан ойып алып тiкелей пайдаланушылара не болмаса орталы байыту фабрикасына жiберетiн кен кёсiп орнын шахта деп атайды. Шахта деген ыма жер бетiндегi рылыстармун атар шахта алабындаы кендi казып ндiрiп алатын барлы азба iлердi (выработкалары) жатады. Шахта алабы дегенiмiз шахтаны лесiне тиген кен орыны не оны бёлегi. азба жмысы кезiнде кёмiр абаттарынан метан не кмiр ышылгазы щыып трады.
Метан газынын шахта ауасына араласыпыластауына байланысты шахталар бес категорияа белiнедi : 1 категория шахтадан тдулiкте нетiн кмiрдiн 1 тоннасынан 5 м метан шыатын болса; 11 5 ден 10м дейн; 111 10 нан 15м , тыс категориялы / сверх категорный/ 15м артса, не суфлярлi аупты трде метан кмiрден шыгып жатса. Газ кмiрдi не жыныс кабаттарын аурыт жарып ататын болса ондай шахталарды ерекше категориялы катарына косады.
Кен шыару зiсi 3 этапа белiнедi : шахта алабын ашу, оны ёэiрлеу, кен шыару. р бiр ётаптын езiне клесi этаппен тыыз байланысты. Ашу системасы / система вскрытия/ iлердi кенiстiкте орын алу схемаларын ( схема вскрытия) анытаса ашу ёдiсi ( способы вскрытия) жумыс технология сапасын сипаттайды.
Шахта алабын ашу /вскрытия шахтного поля/ деп жiр астындаы кен орнынын не онын блшегiнiн ырмен атнас жайсатын жёне ёзiрлiк iлерiн ткiзге жол ашатын жыныс арасындаы дайындаушы iiлер комплексiи атайды.
Шахта алабын ёзiрлеу дегенiмiз, шахта алабын ашаннан кейiн кбiнесе кеннiн iшiмен сол кенiн белегiн азып алуа жол ашатын iлердi /выработкаларынын/ iлеу жмыстары жатады.
Тазарту деп пайдалы азбаны ортынан тiкелей азып алып ыра шыаруды атайды.
Шахта алабын ашатын жыныс iлерiн ашушы /вскрывающие/ яный крделi /капитальный/ ден, ал ёзiрлiк кезiнде ететiн гiлердi ёзiрлiк гiлер деп атайды /подготовительный/. Геолого кен жадайына байланасты юкмiр абаттарыны пласталарды саны, араларыны ашытыы, шахта алабыны млшерi, лама бурышы, геологиялы бузылыстары байланысты пласталарды ашу жолдары тёуелсiз /незавасимый/, яный ёрбiр абат /пласт/ ыр мен тiкелей байланасты болып, не болмаса тёуелсiз болып кездеседi.
Ашу /вскрытие/ ёдiстерiнi айырмашылытары:
a) Жер бетiнен басталатын бас ашушы гi /выработканы/ типiне байланыстыт тiке опан /ствол/, лама опан, штольня жёне турлi комбинациялары.
b) азылан кендi ыра ктеретiн горизонт санымен: дара горизонтты, кп горизонтты трi болады. Жер бетiмен тiкелей атнасы бар басты ашушы гiлермен
ататар жер астында шахты алабынын блiмшелерiне жол ашатын гiлердi бiр неше трi болады: квершлаг, гезенк, соыр опан, скат т. б.
Осы крсетiлген гiлер зiнi атаратын ызметiне байланысты ашушы системаны осалы классификациялы белгiсiне кiредi. Мысалы: дара горизонтты ашу ёдiсi тiк опан мен крделi квершлаг, ал кп горизонтты тiк опанмен жёне ёр горизонттаы не болмаса этаж квершлактары арылы осымды.
1.4. Шахта алабын ашушы системаны варианттарын анытап шешетiн факторлар.
Ашушы системаны тандайтын факторларды iшiнен /геологиялы жёне техникалы/ екi тобына: тотауа болады.
Геология факторларыны iшiндегi негiзгiсi деп : пласталары саны, пласталарды улама бурышы, буйiр жыныстарынын касиетi, абаттардын аралы млшерi,гiндiнiн алыдыы ягный, тиiмсiз жыныс абаты, орыс /плывун/ т.б. алын (жамылыш) iшiндегi сулы жыныстар, кен орнынын бузылысы, гiнi терендiгi, комiр абатан газдылыы, жер бетiнiн адыр будырлы бедерi.
Техникалы фактолырды негiзгi трi: шахтаны жылды нiмi, мiр мерзiмi /срок службы/, шахта алабыны млшерi, кен азыпендiру техникасыны даму ерiсi. Кейде мазму шамалды факторларменде санасуа тура келедi, мысалы: шахтадан щыарылып жатан кмiрдi кесек трi менде. Аталан факторлар басты ашушы гiнi трiн тандауда, горизонт санын, опан тiрегiндегi камераларды трiн, орны, ашушы гiлердi ткiзу, жанасты кмiр абаттарын азу тртiбiн, курделi /капитальный/ гiлердi клдене имас млшерi жёне оларды тiреу турлерiн т. б. шешiп бередi.
Мысалы алай: ете терендегi кен орнын лама опан тiк мен ашантымдiгi. Таулы жерде кен орнын штольняман ашан дрын. лама жёне тiк жаралан кмiр тарын абаты тек ана кп горизонты ёдiспен ашан утымды. Газды кмiр абаттарын ашатын крделi гiлер /выработки/ мол ауа ткiзетiндей клдене кесiлмер аупсызды ережесiке тён те кен болуа тиiстi.
Ашушы /вскрытие/ жобасын жасаанда геология, техникала факторларын комплекстi трде бiрден аралады.
1.5. Ашушы системасын тандаандаы жёне басты ашушы гiлердi орнын белгiлегендегi ойылатын экономика тiлектерi.
Экономикалы утымды болу шiн ашушы системасын жоталаанда мынадай техникалы жёне уымдастыру жолдарын ескерген жн: ашушы гiнi уыс келемiнi минимум болуы; шахта рлысонда алашкы крделi /капитальный/ шыыны минимумы атсiру. урылыс мерзiмiнi ысалылыы; бкiл жер астындаы гiлерде /горные выработки/ транспорт бiр типтi болып не болмаса осыан максимум жаындылыы; сатысыз транспорт е болмаанда, минимум сатылы транспорт; шахты шыруашылыыны мезгiлiмен жаарып; ёр-бiр эксплуатациядаы горизонтты кмiр ор мол болып шахты опанын сирек терендетуiн амтамасыз ететiн болуы керек.
Шахтаны утымды жёне сенiмдi ауа ауыстыруы аштамасын ет.
Ашушы системасын тандаан кезде крсетiлген бар тiлектi бiрден амтамасыз етге ммкiншiлiк бола бермейдi. Тлектердi бiразi бiрбiрiне айшы боландытан, тек ана салыстырып отыран система тандалады.
Ашушы системаны жобалаан кезде, ашушы /крделi/ гiлердi ызмет мерзiмi кбiне шахтыларды мерзiмiмен тендестiрiлiп /40-60 жыл/ алынады. Осы мерзiмi шiндi ашушы выработкаларды тiреiн жаартып тру ымбата тседi. Ремонт шыынын азайту шiн выработкаларды атты жыныстарды арасымен т керек. Эксплуатация шыыныда крделi /капитальды/ гiлердi орын тепкен жынысаны байланысты.
Жыныс гiлерiн сатау, жыныс, кмiрдi тасып сырта ктер сырта аызу, вентиляция шыындары минимальды болуа тиiс.
Опанды /ствол/ орысты не болмаса жарыша жынысты арасына салуа болмайды.
1.7 суретте Шахта опандарына жайасу схемалары керсе тiлген: орталыты. Екiш опан шаырланып шахта алабыны орталыынан орын тебен /1.7 б суретi/.
Центрально-отнесенная
Басты опан / ствол/ шахта алабынын орталыында жайасып, ал екiншiсi шахта алабынын жоары бетiнде орналасады / 1.7 б суретi/.
Ал ( фланговая анатты) Басты опан шахта алабасынын ортасында жайасса, косалы екi опан шахта алабасынын екiанатанда орналасанды. Керсетiлген екi опан шахта алабасыны ортасында жайасса, ал осалы екi опан шахта алабасыны екi анатанда /флангаларынды/ орналасады. Керсетiлге екi опан шахта алабасыны шек арасында /1.7 в серетi/, не болмаса теменгi шек арасвiнда орнасаласу ммкiн /1.7 г суретi/.
Туйдектел косаталан комбинированный/ Екi басты опан /ствол/ шахта алабасыны орталыында бiрiншi варианта усас жайдасан, ал шiншi опан шахта алабасыны жоары шек арасынан екiншi варианта усас орыналады /1.7 д суретi/.
1.6. азбалау алдындаа шахта кмiр орын азыпалу шiн шахта алабын блiп иып пiш.
Шахта алабасыны формасы кенiшiнi орын геология жадайына байланысты ёр трлi балады. Шахта алабы бiр тас жазы болып геологиялы жарыы болмаса тiк бурышты болып кен азу iciнe ыайлы болады / 1.8. сурет /. Жазба абатты шахта алабы планда горизонталь жазытыында, ал тiк абаттар вертикаль жазытыында керсетiледi. Кейбiр шахта алабыны егжей тегжейi кайiр абатыны жазытыында керсетiле бередi.
р-бiр шахта алабыны шекарасы болады/ Шахта алабыны жоары жатаы шеарасы /1.8 сурет/ аб жолады шекара вг темегi шекара, ал АВ мен БГ арасындаы жаилым шекарасы /граница по простираний/ аталады. Кей бiр кен iшiнде кездесетiн iрi геология жаратар шахта алабарыны табии шеарасы бола алады. рине мундай жадай да шахта алабасыны формасы тiк бураштан зiше болады.
Кен iшiнде iрi геологиялы жарытар кездеспесе шахта алабасны шекара млшерi шахтаны ендiрiстiк онiмiке ылаитап алады. Шахтаны нiмi деп /мощность шахты/ уаыт млшерiмен/ тёулiк, жыл iшiнде /ыра ктiрiлетiн пайдалы азбаны санын атайды.
Не рлым шахтаны енiмдiгi кп болсаак, сол рлы шахта алабасыны млшерi, пайдалы азбаны ндiрiстiк оры.
пром соншалы кп болады. Аталан параметрларды шахтаны ызмет мерзiмi мен Т атнасын келесi формулудан керемiз:
Шахта нiмдiлiгi не рлым жоары болса, соншашалы техникоэкономикалы керсеткiшi жасы болады. Осы кнгi кмiр шахтыларыны нiмдiлiгiн кебiнесе жылына, 1.8 деп 36 млн. т. дейн жабаланып алынып жр. Мундай шахтыларды ызмет мiрi 50-60 жылдан кем болмайды. Аталан жадайа сёйкес шахта алабасыны мелшерi: жазы кмiр абаттарында жайылым баытымен 3 тен 10 км дейн, жёне лама бетiмен 1,5 нан 3 км дейн; тiк абаттарды жайлым баытымен 2,5 нан 7 км дейн, ал лама бетiмен 0,8 ден 1,5 км дейн.
Кен жумысын уымдастыруа ыайлып шахта алабасын анаттара, бремсберг, уклон алабына, этаждара, панельге, таы баса азып алуа ышам алабасына белiнедi /1.9 сурет/.
Шахта опанын шахта алабыны орталыыны еткiзiп шахта алабын екi аната белiп тастайды. Егер анат млшерi бiрдей болса те анатты алабы, ал те болмаса анатты аталады. Жер бетiнi рельефне байланысты, не болмаса шахта алабасы су бассейнiнен теменде алып шахта опаны алабыны орта кезiнен жайасуа орын боямай алса, сынар анатты алаба пайда болады.
ос анатты шахтыларда тазарту жумысы шахтыны екi анатында бiрдей жргiзiлiп
шахтыны нiмдiгiн кебейтедi.
Шахта алабасын ерлеу алабы /поле по восстанию/ ягный бремсберг алабы /окпанын тiкегiндегi камералар орныластын нeriзri горизонттан жогары/, жёне лама алабы /уклонное поле /нeriзri горизонттан темен/.
Шахта алабасын азын алуы айлып кен нгiлерi аралы этаж, панель, горизонтка беледi.
Шахта алабасын этаж эдiсiмен дайындаганда /1,9 а суретi/, этаж штректерiмен узыннан созылан участкеге /этажа/ беледi; жоары шек арасы вентиляция штрегi, ал теменгiсi транспорт (танушы) штрегi, ал екi жа анаты шахта алабасынын шек арасына тiреледi. Шахта алабасынын барлы этаждарынын жумысы рлеу бетiндеi крделi бремсберг, ал ылдый лама бетiндегi курделi уклон ызметiметiмен амтамасыз етiледi. Этажды штрек арасыны лама биiктiгi 200 450 м арасында. детте осындай параметрде тазалау забой фронты шахтыа жуктелген ендiрiс енiиiн амтамасызету амтамасыз етiледi. Этажды биiктiгiн э мына формуламен шамалуа болады:
Мнда L - тазалау жумысынын жылды мерзiмде жылжу млшерi,м;
- пайдалы азбаны тыыздыы, т/м3;
m-кабатты орташа есеппен аландаы алындыы;
с - этаждаы кмiрдi толы ойып алу коэффициентi;
2 -ос каннатты шахты жумыс фронтыны саны;
m кбейтiндiсi атбаны /пластын/ нiмдiлiiн т/м2 лшемi мен сипаттайды. Егерде азылаынып жатан жалыз абат /пласт/ орнында кп абатты кен болса этажды енкей (лама) биiктii мына формуламен анталады:
Мнда р- бiр мезгiлде тугелде азылатын абатты осынды алыдыы не болмаса оны бiр блегiнi осынды нiмi яный рр1+р2++рn.
Этажды екей бетiнi тiк жадытытаы проекциясын этажды тiк биiктiгi деп аталады. Этажды тiк биiктiгiн э мына формуламен табылады:
Мнда -пласты тсу бурышы, град;
Этаж анатын участкiлi деп атайтын аралы бремсберг не болмаса скатпен арылы кiшi блiмгi блiнедi. Бремсберг не скатты лесiне тиiген этажды блiгiн азып алынатын алаба атанады /выемочное поле/. Кен гiлерiнi орыналасуына байланысты сыар не ос, анатты алаба болуы ммкiн. уламалы бетiмен азып алынатын алаба кбiнесе екiге блiнедi /подэтажа/. р-бiр подэтажда бiр ана лава жайастырылады. Подэтажды шек арасы аралы /подэтажный/ штректен тедi.
Панель ёдiсiмен дайындаанда шахта алабасы (1.9,i сур) ылдыйы беттеп а блiнiп /млшер шамасы 800-1200м дейiн/, ал узынды млшерi 1500-2000м жетедi. Шахтыны негiзгi тасу штрегiнен панельдi ёлбетте орта кедiнен рге аарай панель бремсбергi гiленiн, кейiннен сол штректен ылдыйа беттеп пенель уклоны гiленедi.
Панель ылдыйы арай /конвейер, вентиляция/ штректерi арылы яруса блiндi. Екi штректi арасында бiр лава орналасады. Панель ёдiсiнi этаж ёдiсiнiмен салыстырандаы арты шылыы азап алу iсiн шоырландырып, арындатуа жой ашады. Концентрация /шоырландыр/ iсi кмiрдi зiндiк унын тмендетедi. Панель ёдiсiнде ярустарда кмiр орын шегiн ёдiсiмен кмiрдi забойлардан негiзгi тасу штректерiне прогрессивтi конвейер транспортымен жеткiзге ммкiндi туызады.
Панель ёдiсiнi кемiстiгiне мыналарды жатызуа болады - этаж ёдiсiндегiдей емес екей гiлердi сана ана урлым кп болады, жер астындаы штрек бойымен тасылатын транспорт жумысы 20-30% улаяды.
Панель ёдiсiн жазы не клбеу жазылан 16-18 дейн кмiр абаттар орын арнды азып алу шiн олданады/ Погоризонтты /1.9 в сур./ дайындыында ор жаындаы боласын тменгi лаша алабалары шахтаны нeгiзгi горизонтынасаналады. p-бip бремсберг не алабы шeгiну ёдiciмeн азылып алынатын столб аталатын алабаа адыпаланады.
Пластыы улама бурышы 12 дейн, пласт те газдi /1т азып алынатын кемiрден 15м жоары/, сыйызушы жынысты те сулы болып, крделi гипсометрия жёне геология бузылымыны улама буры кемiр абатыны улаума брышына жаын болып, азба столбы аталан алаба геология бyзылысаpaсына сыябын болса олдануа дурыс деп табылады.
Горизонтты блек столбтара (рге болсан, томенгi бетке болсын) блу ёдiсi кен орын алан себебтерi механизмдi комплекстердi кобеюiпе, лава жабдытарыны монтаж жёне демонтаж жумысы азайту, шахтыны терендеуi мен кемiрден шытын газды кобеюiнен байланысты.
Блок дайындсы /1.9 г сурет/ жер астындаы узыттын млшерi 8-12км шаха алабы 2-4 блшекке /блок/ белiнедi.
Погоризонтты ёдiстiн кен орын алан себебтерi мынау: механизмдi комплекстердiн кбеюi, лава жабдытарыны монтаж жёне демонтаж жмысыны азаюы, осыан oca, шахтыны терендеуi мен кмipден шыатын газды кбеюi.
Шахта алтасын блок дайындаанда /1.9,г сурет/ жер астындаы зынды млшерi 8-12км шахта албасы 2-4 блекке /блок/ блiнедi. р-бiр блок iшiнде тазарту жёне дайындаушы гi гiлейтi забойларды ауасын ауыстыратан вентиляция тарматары з алдында дербес болуы ажет: бiрiншi жел кiрiтiн, екiншiсiден шыатын. р блоктарды бёрiнде бiрден тедi адып алынан пайдалы азба блоктарда бас транспорт штрегiмен СКИП опанына жеткiзiлiп жатады. Жер астындаы шахта алабасын блока мынадай жадайда блген дрыс: шахта алабасыны зындыы км асса, жiреса те газда кiрдi кп абатты крсеткiшке не болып тран шахтады (8 деп 10мы т/тдукiп нен жоары).
1.7 Жер астындаы шахта алабасыны белiмдерi ызып пайдалану тёртiбi.
Метан бойынша III жёне жоары категориялы шахталарда, этаждарды жёне панель iшiндегi ярусты жоардан бастап темен арай iреттеп пайдаланады /нисходящие/. Суы кп, газы аз шахталарда кметтi кен ендiрiсiнде хаупсiздiк баылау мекемесiнi (госгортехадзор) шешiмi бойынша тменнен жоары алатын тёртiпкеде лысат берiледi /ерлеу/. Этаждаы кемiр орын тiкелей не керi айту ёдiсiмен алуа болады. Бiрiншiсiнде тазалау жмысы ортадан басталып шахтыны шек арасына карай бетвалса /10,а сур/ eкiншiciнде-кepiciншe/10, б сур/.
Керiсiншi ёдiстi тiкелей ёдiске араганда, тымды жагына мыналарды жаткызамы.
1. Этаж жене ярус штректерiнi тiреулерiн сатап тру шыыны аразана тснек.
2. Этаж не ярус транспорт штрегiмен берiлiп туран таза ауаны кен алынан орына сiiп кету ммкiншiлiгiн азайту мумкiншiлiгiн тарылтады. Шегiну ёдiсiмен кмыр азып кележатан кннi езiнде рт шыа алса ерт орны /1.10сур/ бегет /1/ ардылы белiнiп бегеудi алдынан кеiн тiлiп-тетiн и неге; жана лаваны бастаа жолашылады.
3. Шегiну ёдiсiн олданылатын этаж не ярусты ёзiрлiгiн алдын ала амтыан кезде тазарту жмысымен жер астындаы азындыларды дайындау жумысыны орындаунда бiр бiрiне кедергi тызбай транспорт, механизм, ондурыларды пайдалануы жасарады.
4. .Алдын ала ленген штректер кен абатын толы зерттеуге ммкiншiлiк тызады.
Кен орнын тiк бетiлен азу ёдiсiнiн тиымды жаына мыналар жатады: Тазалау забойларды дайындау мерзiмi ыса жене алдынала тетiн штрек шыындары аз болып. Бул штректердiн он бойлы аран сайын , ауа ауыстыру iсi ыйындай тседi.
Шахта алабасын панель ёдiсiмен дайындайтын болса ярус алабасын шегiку ёдiсiмен эр дайым азан дурыс шахта алабасы этажа блiнсе шегiну ёдiсi тек ана шахта анатынын млшерi 2км аспайтын болса олданылуы мулекiн . Бремсберг алабасындаы панельдар шахта ны ортасынан
бастап шетке арай алынады. Панельдердiн осы тёртiббен дайындау ёдiсi алашкы панельдерi дайындаанда бас штрек iлеу жмыс клкмiн азайта млекiншiлiк бередi.
Шахта алабасыны панельдерi шахтыны шеткi шек арасынан орталыа арай шегiнiп алынан жен, ейткенi мндайда басты штрек бiртiндеп ешiрiле бередi. Шахта алабасын дайындау /подготовка/ ёдiсiне, дайындалан алаба белiмдерiнi iске осу тёртiбi жёне шахта алабасыны iшiндегi опандарды орналасуына байла ауа ауыстыру схемалары ёр трi кездеседi.
/1.11 сур/ этаж ёдiсiмен дайындаын шахта абрабасында опандарды орналасуына байланысты кездесетi ауа алмастыру вентиляция схемалары крсетiлген. Опандарды ортаяыта жайасан жадайда таза ауа 1 опанан жер бетiнен кiрiп опан тiрегiндегi камералардан шыгып, нзделi бремсберг арылы тасушы штрекке жете екiге блiнiп тазарту лавалара барады. Пайдалаан ауа ыластанын вентиляция штрегiне шыгын, содын кейiн адамдар жретiн ходокпен вентиляция опанына /2/ жетiп ёрi арай атмосфераа шыады. Шахтыны ылдыйдаы кен алабасындада ауа осылайша ауыстырылып турады. /1.11, а сур/ крсетiлген шахталы р бетiндегi алабасында пайдаланан ауа жоарыдан ходок бойымен темен жылжыйды. Бл схемаа ылый жол берiле бермейдi. Хаупсiздiк ережесi бойынша газды шахталарда пайдаланан ауа кмiр абатыны лама брышы 10 дан жоары болса тек ерге арай беттеп жiберуге рсат берiледi.
Опандарды орталытан-iрiктелген схемамен орналасан жадайда /1.11,б сур/ /центрально-отнесенный/ ыластанан ауаны ёр ашанда рге карай аыдып жатады. Бл схеманы бiраз кемiстiгi долуына байланысты шахталарда селдiр кездесiп трады. те газды шахталарда жёне кмiр абатылы лама брыны 10 жоары болек шахта алабасын ашу шiн негiзiнде растырылан /комбинированный/ опан орналастыру схемалары олданылады.
Орталы ке болмаса орталы-iрiктелген схемаларда ентиляция аыс жолы лава этажды шек арасына жеткенде барыншы зарады. Шахта опандары диагональдi орналасан схемасында вентиляция аыс жолы ыскалау болып лаваны этаж iшiндегi орын алысына байланысты мынадай кемшiшiлiктерi бар: аралытытарыны алыстыына байланысты екi жаты сбойкаменысу жёне флангадаы опандарды осалы жмыса пайдалану иына тседi. Опандарды шахта алабасыны долан. Тарына жайгыстыру шахта алабасын лама опандармен ашанда кездеседi. Этаждарды орын шегiнiп алу ёдiстерiмен абат шахты опандарын ендi скважиналармен брылап фланг схемасымен жайастыру, ёсiресе ете газды шахталарда жёне шахта алабысн блоктi схемасымен дайындауда кен орын алады.
1.8. Кен орлына жол ашу желерi /система вскрытия/.
1.8.1. Жалыз дара пластаны ашу.
1.12 Сретте жалыз дара жазыла жатан пластаны тiк опанмен ашып оны азып алу тёртiбi керсетiлген. Крсетiлген жйеде алдымен тiк опан, солдан кейiн опан тенiрегiндегi камералар, капитальдi бресберг ходогiмен алабасыны ерiне арай етедi. Шахтаны ердегi алабасын азып тауыса бастаында шахтаны ылдый беттегi алабасыны орын азу шiн курделi уклон дайындалып ойылады. Аты аталан гiлер /бремсберг, уклон/ кен орнына жол ашушы, яный, крделi гiлерге жатады.
/1.12 сретте/ кен бетi ашыланнан кейiн этаждаы кмiр азылу тiкелей /прямой ход/ /1-шi этаждын сол анаты/ не болмаса шегiну жрiсiмен /о жа анат/ ммкiндiгi крсетiлген. Шахтаны бремсберг беттегi алабадан азып алынан кмiр забойды ен боиымен транспорт штрегiне жеткiзiлiп бремсбергпен опан теiрегiндегi камералар арылы тiк опан мен ыр бетiне шыарылады. Таза ауа опандарды бiрiмен бремсберг бойымен транспорт штрегiмен тазарту забойына жеткiзiледi, ал пайдаланан ауа вентиляция штрегiмен, ходок арылы шурф пен жер бетiне шыарылады. Ылдай алабында азылан кен забойды н бойымен транспорт штрегi арылы, уклон мен ёрi барып опан тiрегiндегi камералар, опан арылы жер бетiне шыырылады. Таза ауаны жолы: опан, одан кейiн уклон транспорт штрегiнен кейiн забой, вентиляция штрегi мен ходок арылы келесi опан арылы ыра шыарылады.
Панель дайындыында опан тенiрiндегi камераладан бiредi орнына ос басты штректар гiленен. Бл штректер ашуышы гiлер олардан дайынды панель iшiндегi бремсбергтер басталып гiленедi. Жазы кмiр абатан сол кмiрдi арасымен гiленген лама опан арылы ашуа болады /1.13 сурет/. Опан жер бетiнен темен арай азылып гiленедi. гi 1 этажды белгiсiне темендегесiн опан теiрiндегi камералар гiленедi. Осындай жмыс орындалуы этажда зге дайынды азындылар туге жол ашады. Забойдан жмыс орындалуы этажда зге дайынды азындылар туге жол ашады. Забойдан шыып жатан кен транспорт штрек, опан теiрегiндегi камерадан лама опанемен ыра шыарылады. Таза ауа лама опанны бiрiмен опан тiрегiндегi камерада шахтаны екi анатына блiнiп транспорт штректерiмен тазарту забойларынан етiп ёрi арай вентиляция штрегiмен келесi опан арылы ыра шыырылады. 1-этажды кен орын азып алып жатанда лама опандар тередетiлт келесi 2-этажды транспорт штрегiн гiлеуге жол ашылады. Шахтыны кен алабасын лама опанмен ашу ёдiсi алашы крделi шыыны тiк опанмен ашаннан арзана тседi. Осы керсетiлген жетiстiкпен атар аталан ёдiстi кемiстiктерiнде атаан жен. Опанны зын малиерi оны ктiп, жндеу шыындарын кбейтедi, тартып туратын болат аран брын тозады опан iшiнде темiр жол транспорты болса. лама опан жер астынан шыан кендi забойдан бастап ыра дейiн тгел конвейермен жеткiзуге жол ашады. Бл крсетiлiп отыран жер астын ашу схемасы жазы жер бетiне клбеу жаын жатан кмiр абатын ашанда жиi кездеседi. лама, не тiк кмiр абаттары негiзiнде тiк опан этаж квершлат тарымен ашылып горизонт кен оры тауысыла бастаанда опан терендетiлiп жаадан опан тiрегiндегi камералар, квершлагтар гiленiп жаластырылады. /1.14,а сур/.
Егерде кмiр абаты алы болса опан кмiр абатында жатан бiрiнен орналасады /1.14, а сур/. Транспорт мен ауа алмасу схемаларын жолы /1.14,б сур/ сретiнен кмiрiндi.
1.8.2. абатты кмiрдi ашу жолдары.
Брыш ламасы 10-25 дейiн кмiр абаттырыны арасы ёжептёуiр ашы болса кмiр абаттырын опан мен крделi квершланг арылы ашуа болады /1.15сур/. Этажды дайынды бола алан кндi 1 жёне 2 тiк опандар этажды транспорт штрегiнi белгiлiне дейiн терендейiн. Бл горизонтта опан тенiрегiндегi камералармен, ал оан транспорт квершлаг жаласады транспорт квершлагымен атар шахта алабасыны ер жаынан вентиляция квершлаы гiлендi. Аталан квершлагтар шахта алабасыны ёрбiр бремсберг кмiр абаттырында аралы ер жёне уклон аралы ылды алабаларына блiнедi. Бремсберг алабасында ауа ауыстыру шiн ер жа шек арасында квершлаг- гiлендi /1.15,а сур/. Шахта алабасын панель ёдiсiмен даиындаанда тiк опандар бас штректердi дегейiне дейiн терендетiлiп сол горизонтта опан тiрегiнлегi камералар азылып транспорт жёне вентиляция квершлатары гiлiнедi. Осы крсетiлген квершлагтардан ёр-бiр пласталарда басты штректер азылып олардан панель бремсбергтерi таы баса
панель iшiндегi дайынды жмыстар басталады. Аралытары жаын кмiр абаттыры.
Биiрд жыныстарыны тратылы осал /лама брыштары крсетiлген шамада болса аралытары жаын кмiр абаттары тiк опан дар опан треiрегiндегi камералар дегейiне 1"теренделедi. Шахта алабасын этаж ёдiсiмен дайындаанды крделi бремсберг 2"пен крделi уклон 3"ходкаларымен берiк жыныс арасында жаралан кмiр абатыны бойынмен.
гiленедi ал те жаадайда ораушы кен дiгегiндегi кмiр шыынын азайту шiн, н, гiлердi тменгi кмiр абатымен гiлейдi. Бремесберг пен уклон дарды кмiрмен жанасты угiлеген дрыс. Тарнспорт штрегiнi бойлайтын белгiынен бетi ашылмаан пластаран пласталара 4"пен 5"этаж квершлагтары гiленедi. Осы ёдiсте крделi бремсберг пен уклон 3'екi кмiр абаттында орындалатын жмыстарды бiрден амтамасыз етедi. Шахта алабасы панель ёдiсiмен дайындалсаында крсетiлген дайынды тёсiлдерi ёрбiр панельде олдынылады, жёне квершлагтар ёр-бiр яруста штректерiн тiстiрiп отырады. Аталан квершлагтарды ярус квершлагтары деп атагады. Крсетiлген ашу тёртiбi жазы кмiр абаттырында олданса екей азбаларды жалпы зындыы ысаранымен этаж /ярус/ сайын квершлаг ткiзуiн талап етедi. Крсетiлген ашушы тёрiбiдара горизонтты трiне жатады. Кп горизонтты ашушы тёртiбi лгiсiдегi абатты тiк пласталарды этажды квершлагтармен ашып ёр-бiр этажда опан тiрегiндегi камераларды ранды атауа болады. /1.16сур/ абатты тiк пласталарды тiк опандармен этажды квершлагтармен ашанын крсетiп тр. 1-шi этажды остiк опанмен жёне этажды ос квершлагпен 1-транспорт, 2-вениляция квершлагтары 1-шi арылы ашан этажды кен орын азып жатанда опандар 2-шi этажды транспорт горизонтына дейiн терендетiледi. Шахтаны стiнгi шек арасында тазу тнбаны алындыы жа болса 1-шi этаждаы вентиляция ластынан ауаны шахтыдан шыару шiн квершлаг орынына вентиляция шурфын гiлейдi.
Этажды квершлаг ёдiсiмен абаттас кмiр пласталардын ашу е басты тиiмдi жерi азып тиелген кен бiраз белеске дейiн жазы гiлермен тасуа болады. Осыан оса жаа горизонт ашылып жатан мезгiлiнде а техниканы прогрессивтi трiмен жабдыталуына ммкiндiк ада алады. Пласталарды оры бiрден емса ёр мезгiлде таусылуына байланысты шахта ос, кейдi оданда кп горизонтын бiрден пайдалнуа мёжбр болады. Пласталарды лама брышы 10 кем болса квершлагтар те зын байланысты азан кендi тасу, кеншiлердi атнасу шiн пласталар гезенк арилы осылады /крделi не болмаса этажды трiмен/. /1.17,а сур/ шахта алабасын 1 мен 2 деп аталан тiк опандар тмергi кмiр абаттына ондырылып жоары кмiр абаттыры крдiлi гезенгепен ашылып траны крсетiлген. Опандарды тменгi кмiр абаттын ыйып ткен жерiнде не оладан темендеу белгiден опан тiрiндегi камералар 3 рылады. Жоары кмiр абаттымен тменгi опан тiрегiнделi камераларды тсынан тiк гезенк 4 пен осылады. Екi кмiр абаттыны екеуiндеде гезенк маайында вагонетка алмасттру процессi орындау шiн тиiстi жол салынады. Осыдан кейiн ёр кмiр абаттыны он бойында шахта алабасын этажды ёдiсiмен дайындаанда тиiстi крделi бресберг 6 мен 7 ходоктерi гiленедi. Тменгi пласталан азып алынан кмiр жоаргы пластаны бас транспорт штрегiмен крделi гезенк 4 жеткiзiлiп тменгi пластаы опан тiрегiндегi камералара жеткiзiледi.
Кршi кмiр абаттырын крделi гезенк пен ашу тёсiлi ашушы гiлердi зындыын немдейдi. Кмiр абаттырын осылайша ашу тёртiбi жер астындаы транспорт жмысымен ауа ауыстыру iсiн иындатуа сотырады. /1.17,а сур/ бремсберг алабасындагы ауа ауыстру схемасы крсетiлген. Пайдалаан ауа жер бертiне шурф 8 арылы ауыстырылып трады. Крделi гезенк пен атты жыныс iшiне бiткен арасы тiгiнер 20м асатын жазы кмiр абаттырын ашады, ете жазы, жаын бiткен кмiр абаттырын тiк опан жёне этажды гезенк тёртiбiмен ашады. /1.17, б сур/ шахта алабасына этаж ёдiсiмен дайындалан ашушы тёртiбi крсетiлген. Тiк опандар тменгi пласта дейiн жргiзiлiп опан тiрiндегi 1 камераларды гiлейдi. Опан теiрiгiндегi камералардан тменгi абат кмiр бойымен штрек 2' етiп одан рге арай крделi бремсберг 3; ал ылдыйа арай крделi уклон 4' ходоктерiмен гiленiп, солардан тменгi пласты этаж штректерi гiлене бастайды. Крсетiлген штректерден жоары кмiр абаттына этаж гезенктерi азылады / кмiр тсiретiн 5' жёне ветиляция 6'/. Крделi бремсберг 3' пен крделi уклон 4' екi кмiр абаттыны жмысын амтамасыз етедi. Бiрiншi этаждаы шахта вентиляция схемасы, пайдалаан ауаны адам жретiн ходок арылы орталы вентиляция опанына жеткiзiлiп тран схемасы арылы крсетiлген. Шахтаны кен алабасын панель ёдiсiмен дайындаанда гезенктер ярус штректерiнi арасынан тедi. Сондытан ондай гезенктi ярус гезенкi деп атайды.
Этаж гезенкiмен кмiр абаттырын осу ёдiстерiмi тымдылы этажды квершлаг ёдiстерiнi тыдылыы мен бiр ыай. Бл системаны тылатын жадайына материал, ондырыларды жогаргы кмiр абаттырына жеткiзiп беруi мен атар адам атнастарыны ыйындауы жатады. Алша бiткен лама брышы 8 дейнгi кмiр абаттыры тiк опан арылы ёр-бiр пласталарды дербес жмыс горизонтын уйстастарып ашан тымды болады, /1.17,в сур/. р пласт з алдына iске осылады. р пласт бойынша з алдына опан тiрiндегi камералар 1, крделi бремсберг 2 жёне крделi уклон ходоктарымен дайындалады. Аталан ашушы тёртiпбен ос кмiр абаттынан арты ашуа болмайды, жёне бас опанiшiнде екi жк ктеретiк ондыры орнатылуады тлiстi.
1.8.3. Тйдектi ашушы системасы кен геология жаратылысылары.
Крделi шахта алабасы бiрлестiрiп ашу шiн жоары крсетiлген ёдiстер иыстырылып олданылады. Мндай жадайда ашушы системанын тйдектiлi атйды.
1.18,а суретiнде лама брышы 15-18 дейiн бiткен 3 пластаны тйдектiлi системасымен ашу жолы крсетiлген. Екi тменгi пласт жанаса бiткен,ал 3-шiсi ашы жаралан. Жанаса бiткен пласталарды тiк опанмен этажды квершлагтармен, ал жоары алшан жатан пласт-крделi квершлагпен. Ал тым кнiле бiткен пласталарды бiрлестiрiп ашу шiн жанаса бiткендерiн этажды квершлаг орнына этажды гезенк 2 ал крделi квершлагты орнына-крделi гезенк 1 пайдалаандрыс /1.18, б сур/ /1.18,в сур/ бктелiп жатан 3 пластаны ашу крсетiлген.
1.18 сур туйдектi ашушы системалары а-жазы кмiр абаттыры (екшi жаын, шiншi алша( этажды жёне крделi квершлагтар; б-ш неазы бiнен кмiр абатты (екеi жаын, жёне шiншiсi алша) этажды жёне крделi геденк; в-лама брыша трасыз кмiр абаттыры.
1.8.4. Штольнямен кен ашу ёдiсi.
Таулы жерде кен орнын штольямен ишан тиiстiле. Кмiр абаттыны жаратылысына байланысты штольня кеннi н бойымен, не болмаса кен тасуда женiлдi тгызу шiн жёне шахтыiшiкен шыан су штольняны ауызына ауына штольняны 0,003-0,006 екiш тедi. Штольня тетiн жер тандаанда ескерiлетiн факт-орлар: Кен орыны е мол тсынан; штольняны ауызы шыатын тста, тау, ар кшкiнi, опырылып лайтын ммкiшiлiгi болмауа тиiстi, зiн суы тасыанда штольняны су басып алмау
жадайы, жер бетiндегi рылыстарды орналастыранда жер тегiстеу жмыстарыны аздау болатын жаы, штольнямен жербетiндегi транспорт, темiр жол атынасыны сенiмдi болуы. Штольняны жоары жатавы кен оры таусылатын жадайда тменгi клбеу бiткен орын крделi уклондар мен 3,4 ашады. Егерде ылдидаы ор тiк бiткен кнде соыр опан 6,7 мен жёне квершлагп 7 арылы ашылады. Кмiр абаты жер бетiне жаындаан тсынан ауа ауыстыру шiн штольня 1 не болмаса шурф 2 етедi. Штольнямен кен ашу ёдiстерi жер астындаы транспорт жмысымен, жер астыны суын жер бетiне шыару iсiн ана рлым жеiлдетедi. СССР-да штольня ёдiсiмен Кзбастагы, Кавказдаы жёне иыр-Шыыстаы кмiр орындарымен бiраз рудалы кен орындары ашылан.
1.8.5. Руда шыытын жер орынларды ашын, дайындау ёдiстерiнi ерекшелiгi.
Руда кенiшi металллды /темiс, мыс, алайы, мырыш т.б./ мен металлсыз /неметаллические/ /апатит, фосфорит, асбест, каомен т.б./.
1.19 Кенiшiн штольня арыл ашу схемасы.
Аталан кен орындарыны жаратылысы, тсi, формасы ёр трлi болып, кбiнесе желiс не шолбал клемдi болып кездеседi. Шахтаны кен алабасы зындыы 1-2км болып этаждарма блiнедi. Тiке бiткен кен орнындаы этаж оры гiлерiмен блоа блiнедi. Этажды биiктiгi ёдетте 60-80м болып кейде бл параметрi /20-300м/ арасында згерiп труы ммкiн. Блокты шетi восстающий /1.20сур/ гiсiмен шеберленедi. Жазы /горизонталь/ бiткен кен орны штректерiмен панельдерге блiнедi. Блок не долмаса панельдi алабасында кен азу жмысы орындалады. Басты опандар ёдетте опырылу зонасына сырт кеннi жатыс биiр жаынан опыралу зонасынан 50-100м асырып ондырылады. /1.21.сур/ Бл ёдiс орау кен дiнгекiнде кен орыны алуын азайту масатымен жер бетiндегi трлi рылыс йлердi опырылу зонасынан сырт жерге орналастыруа ммкiншiлiк тызады. Клем млшерi шамалы жазы не клбей бiткен кен орындары ашанда опандарды кен орнына алша, опырылу зонасынан тыс жерден гiлейдi. Кен орныны млшерi мол болса ос опанды орталыта, ммкiншiлiгiнше шахта алабасынан тыс жерге орналастыру тырысады. лама опандар кен орныны iшiмен не болмаса кеннi жатанды бетiндегi жыныс арасынан гiленедi /1.22сур/ лама опаннны келешекте деформацияланбауы шiн оны кен орныны лау брышы опырылу бурышымен те болмаса кен iшiнi лаума бррышымен атар тедi /1.22,а сур/. Егерде кеннi лау брышы опырылу бурышынан арты болса, лама опандар опырылу брышымен атар тедi /1.22,б сур/. Соны кезде, екi жёне тiк бiткен кен iшiн лама брышы 18 дейiн конвейер ондырылы лама опандар мен ашып ктижелi крсеткiштерге не болып жатар.
Жер бетiнен 1000м деп тере бiткен кен iшiне тйдектi ёдiстерiмен ашып, алашы 1000-2000м терендiкке дейiн тiк опан гiлер, ал одан тере жатан кен iшiн соыр опан арылы ашады. /1.23суррет/. Транспорт штректердi кен орныны алындыы 1-5м арасында болса сол кеннiп н бойымен /1.24, а сурет/, ал кеннi алындыы 5-50м болса кен бойынан 15-20м тысшыап жыныс арасымен гiленедi. /полевыми/. /1.24, б сур/. Егерде кеннi алындыы 50м асса ос штрек бiреуi кен iшiмен, екiншiсi оршауасы жыныс арасынан /1.24, б, в сур/.
1.8.6. Опан тiрегiндегi аулалар камералар.
Шахта опанын /опандарын/ барлы шахта гiлерiмен жаластырып, атнас жасатып тратын гiлер жиынтыын опан iрiндегi аула атайдаь /около ствольный двор/. Опан еiрiндегi аула арылы жер бетiне шахтыдан ктiрiлетiн жктi бёрi тедi жёне жеткiзелiш трады. Сондытандаопан тiрегiндегi аула маневр операция ларына алайлы жасалады. ызмет камералары транспорт, шахтан су кетеру т.б. жмыс тындыруа ыайлы болуа тиiстi. Ашушы гiлердi орнын тандаанда опан iрiндегi ауанны берiк жыныс арасында оналастыруды дурыс екенiн ескерген жен. Опан iрiндегi ауланы жк ткiзу аблеты шахтаны кен ндiру ммкiншiлiгiмен сёйкес болуы керек. Лаула iшiндегi рельс лама профильдерi жылжу баытымен санасып таайындалады.
Опан лауласыны пiшiн йлесiмi мындай факторлара байланысты: опандарды санымен зера орналасу, Кетерушi ыдысты лгiсiне, ашушы системаа ашылатын комiр абаттарыны оз ара орналасу тёртiбi, жер бетiндегi темiр жол ооналасу тёрбiне. 1,25 суретте орталытан шыатын ос опан ауласы керсетiлген. Лаула iшiндегi камералар ез алдына таайындалан мiндетi бар жёне хаупсiздiк ереженiн тiлегiне сёйкес рылади. Мысалы: насосты, жер астындаы электр подстанциясын ауырыт су басып алма шiн ш гi болуы керек / ходки/. Оны бiрi су бырыны ходогi опан мен 7м биiктiкте осылады, ал езге екеi са лаусыз / герметикалы/ есiктермен жабдыкталан алуаа осылады. Орталы жер астындаы электростанция мен бас су ктеретiн камераларды еденiнiн биiктiгi опан ауласында салына рельс бойынан 0,5м биiк болуа тиiстi. Насос камерасыны еденiнен 5,5м сарылан р /канава/ арылы шахтыдан тмен су аып жыйылатын су жиыш /водосборник/ гiленедi. Су жыйыш iшiн лайдан алма кезек тазартып тру шiн екi нгi дайындарады. Басы су ктеретiн орынны су жыйышыны клемi ёдеттегi 4 саат жиылатын су клемiнен кем болмауы керек.
1.24 Сурет кенiшiн дамындаанда транспорт горизонттарыны схемалары.
А - кен алындыы шамалы жадайда
В алындыы ортанша абаттарда
Б ала кен орны
В ете алы.
р-бiр шахта горизонтында хауiпсiздiк ережешi бойынша ерт сендiргiш поезд, ертке арсы жабды сатайтын ойма болуа тиiс. детте аталан поездбен ойма опан ауласында орналасады. Клеть опанымен атнасатын гiлер ртке есiкпен жабдыталады. Шахтаны кебiнде жер астындаы жк аккамуляторлы электровозбен тасылады.
Бл электртвоздарды батареяларын тотандыру шiн /преобразовательная/ трлендiргiш станциясы, зарядтайтын камера жёндейтiк шеберханасы болады. Жмыс аяында ыра ктерiлер алдында жмысшылар аялдама камерасанда жиналады. Жмысшыларды саны 500 адамкан асса медпункт рылысыда ескерiледi. Транспорт жмысы арынды тiп жатан жерде диспетчер орналасады.
2. Тау гiлерiн гiлеу ёдiстерi.
2.1. Жеке тау гi тнiрегiндегi жыныс сiлемiнi кернеуде формациялы жадайы негiзгiнен мёлiметтер.
Жер астындаы жыныс сiлемi стiне бiткен алы жынысты ёр-бiр элементарды жыныс блшегiнi бетiне тсетiн ысым Р клем теесi. Мундайда дегенiмiз жыныс тыыздыы, т/м3
Крсетiлген жыныс блшегiнi деформацияланыуна оршан тран жерiмен арсы ысыма дшар болып жан-жаты /ш остьтi/ ысым жыныс сiлемi тендi кернеу жадайында болады. Жыныс сiлемiнi кернеу жадайы тек ана Р кйiне байланысты. Жыныс сiлемiнi жан-жаты те кернеу iшiнен жыныс гiсi гiленгеннен кейiн бзылады.
Бл гiнi теiрегнде кернеу желерi айта белiнедi.
2.1. суретте дегелек гi кесiндiсiнде фотокрнеу ёдiсiмен тсiрiп алан басты жёне тангенцыль кернеулердi изоыы крсетiлген. Кш сызытарыны оюланан жерлерi кернеу концентрациясынсу паттайды. гiлердi кейбiр нска блегiнде тбесiнен не табан жаынан хаупты созылу кернеуi пайда болады. Кернеу концентрациясы кшi жынысты берiктлiгiнен
асып кетсе жарылуына апарып соуы ммкiн. гi бойыны жынысы жарылып-тозуы ёр трлi тедi. Бiр жадайда жыныстар шытынап жарылып барып кесекке блiнiп тседi. Ал екiншi жыныстар деформация пластикалы трiнде жынысты гiнi iшiне ысып шыару трмен сыипатталады. гiнi сверт тенiрегiнде сiлемiнi iшiне терендеген сайын кйреу кшi ёлсiрей беретiн кйреу зонасы пайда болады. Жыныс формасыны згеруi жёне оны толысуы гiнi гiлеген кезде кернеу тендiгi бзылып тау ысымын бiлдiредi. гi тiрегiндегi тiреуге, кен дiгегiне, сiлемге тсiп тран кштi кен ысымы деп атайды.
2.2 жыныс гiлерiн тiреу.
Тендi кернеу жадайыны бзылуына байланысты тiректегi жыныс гiнi iшiне жылжып оны толтыруа тырысады. Формасын, жобады крсетiлген уыс млшерiн сатау масатымен жыныс гi iшiне тiреу ойылады.
Жыныс азбасыны iшiндегi тiреу тiргiндегi тау жынысы гi iшiне жайылуа кедергi болып, сырты ысыма ттеп берiн кейде сыныпта /деформацияланып/ трады. Тiреу конструкциясы, дайындаушы гiлермен тазарты забой ларде кен ысымыны кшi, тнiс схемасымен санасып труа тиiстi. Егерде гi жыныс сiлемiнi атты тсынан гiлентен болса кйреу зонасыны мелшерi шамалы болып, тiптi болмауыда ммкiн. Осындай жадайда тау ысымы щамалы боландытан ттыр /жесткая/ конструкциялы тiреу олдануа болады. Егерде гi тазарту жмысыны зонасында оны стiнде iсiнiп кетге ыпал осал жыныста, арасында. Болса жынысты жылжу барысы азындыны тiрегiдегi кезге тсергiк кернеуге сотытырады. Кштi кен ысымына шыдайтын ттыр конструкциялы тiреу олданан экономика трысынан аланда тиiмсiз. Мндай жадайда тiреудi ысыунан формасы саталанмен иы млшерi тарылып конструкциясы жёне тiреу кшi саталып трады. Кен азындасыны тiреулерiне мынадай жалпы талап ойылады: кен азындысыны айдынын тарылтпай тiреу уаты жеткiлiктi болыптруы, аэродинамикалы кеденгiсi /сопротивление/ шамалы болып, тiреу конструкциясы тау ысымына, оны кшiмен трiне сёйкестiгi.
Тiреу гi айдыны за мерзiм дрыс кйде сатап тру шыыны нремдiлiгi, тiреудi жасап оны ру ып-жаску жмыстарыны механизацияландыру ммкiншiлiгi, жендеу жмыстарын орындаанда ыайлы болып трып. Кейде тiреулер арнайы талапа сёйкес болуа тиiстi. Мысалы: рт жаынан хауiпсiздiк, суткiзбеушiлiк, те крделi гидрогеология жадайында азындыны гiреу т. б.
2.3. Тiреу материалдары.
Тау азындысын тiреуге ааш, металл, бетон, тмiрбетон, табиы жёне жасанды тастар олданылады.
Жер астанда iреу ретiнде алан жапыракты /араай, шырша / ааштардын жонылмаан трi / круглый//рудник треуi/ жене жонылан / распил, щпал, брус, обаполдар/ пайдаланады. Рудник тiреуi ( стойка) деп жонылмаан диаметры ден 34см дейiн, ал зындыы 0,5 тен 7м дейiн аашты атайды. Распил ден ен бойынан а тiлiнген тiреудi атайды. Брусья деп екi не терт жаы арамен кесiлiп жонылан аашты атайды. Беренелердi татайа арамен тiлгенде алдытарын обаполы атайды, ал ен бет жаындаысын горбыльдейдi. зындыы 1м обапол затяжка атайлады. Тау гiлерiнi металл тiреулерi шойын болат материалыдарынан рылады. СТЗ, СТ5 маркалы мырыш материалдары профильдi прокат пен тара, жёне тiлiнген темiр трiнде олданылады.
2.2. сур. Шахты тiреуiн жасайтын арнайлы мырыш прокаты.
2.2. суретте металл тiреуiн жасауа / 17 ден 27 кг/м дейiн/ арнафн мырыш профиль прокатты кесiндiсi керсетiлген мырышта денгелек трi железбетон рылысында арматура ретiнде жёне штангалы тiреулерде олданылады, ал ос таврлы темiр, швеллер жёне рельс опан iшiн рылыстыранда олданылады.
Байыры маркалы мырышты кемiстiгiне коррозияа беймдiлiгi жатады крделi гидрогеологиялылык жадайда гiлердi тiреу шiн шойыннан уйылан тюбинг кулданылады. Бетон деп атып алан цемент, м, шиыршы тас осындыларын айтады. м мен иыршы тастарды толтырушы деп атайды. Бетон рамы лесiне тиетiн цемент, толтырушы заттарды салма не аума мелшерiмен анытайды. / Ц : П : Ш/. Бетонны аттылыын маркасынан анверады. Бетонны маркасы деп 28 кн iшiнде температурасы , ауаны салыстырмалы дымылдыы 90-100% неадайда ататын тран бойында ысыма берiктiк шетiн атайды. Бетонны берiктiгiне шек болатын басты факторлара мыналар жатады: цементтi маркасы, сумен толтырытары млшерi, ю ёдiстерi. Бетона осылатын цемент млшерiне байланысты: семiз, орташа, ары трлерi болады. Тау азындысып тiреу шiн семiз не орташа бетон /бетонны 1м3 млшерi 200-250кг цемент осылады/ олданылады. Бетон осындысын /бетономешалка/ бетон дайындайтыi онырыда дайындайды. Кёдiгiмгi ою семiз жёне ортаншы бетон тау гёсiн орсаулап бетондайды. орсау ааш не металлан рылады. Егерде бетонды дайындап оны йып, пайдалану арасы алытап алатын жадайда.
Бетон н брын атып алмас шiн аросында арнайы осындылар куиылады. Мндай бетонды /пластифицированный/ деп атайды. Кёдiгiмгi бетон мен атар арнайы бетондар /тез ататын, торкрет-бетон, шашыранды-бетон т.б./. олдакылады тез ататын бетонны атайы процессын тездет цемент массасыны 2-3% те Са св шiн осындылар осылады. Мндай бетон бiр сутканы iшiнде ёжептёуiр кшiне ене алады /3000 н/см2 / дейiн. Теркрет-бетон цементы мол /850 кг/м3 осынды/ м, иыршы тас осылып жасалады. осындыны 10-12% су болып яный тркрет-бетонны консестенсияся суйы бетона таяу болуа тиiстi. Теркрет-бетонды, бiрнеше сантимерт алындыымен цемент-зебрегiмен тобега жасырады. Су еткiзбеу асиетi, тезiмдiлiгi жабайы бетоннын жоары. Тамшы бетоны теркрет бетоннын айырмашылыы толтырушы затты тиiрi iрiлеу келiп бетонда тез атыратын осындылары болады. Тамшы бетонны консистенциясыны суиытыы арнайы бетон атылайтын ауа ундырысын олдануа бетон жмысы орсаусыз орындалады. Бетон тек ысым шiне ана тетеп бере алады. Мны тiреу конструциясын тандаанда еакерген жен. Темiн бетон деп бетон iшiне рыш сабатары-арматурасы бар бетонды атайды. Арматура темiрбетонны ысыма арсылыын кшейтiп ака оймай иiлiске арсы арсыласу ммкiншiлiгiн ктередi.
Кейде алдын ала ширатылан арматуралы тмiр бетон олданылады. Мндай жадайда арматураны бетон уйлмай трып атты тартып, содан кейiн бетон уиылады. Осыны нётижеснде бетон iшiнде кернеу кш пайда болып кйрету кшке айраты молаяды. Табии шой-тас азындыны фундаментын толтыруа не болмаса тiреудi сыртындаы старды бiтiндеуге олданылады. Жасанды рылыс материалдар ретiнде кiрпiш, бетонит, шлакоблок т. б. атауа болады. Бетониттар 150 марка бетон осындысынан жасалса, шлакоблок шахтыны кйген топыраынан не тiршектелген шлактан жасалады. Орнатылатын гiнi клдене иынды формасына байланысты /бетониттi трi тiк брышты не сиiр формалы келедi/, ал шлакоблок кбiнесе тiк брышты болады.
2.4 Тау гiлерiнi тiреу конструкциялары, млшерi, формасы.
Кен гiлерi кеiстiкте тiк, екей, жазы трлерi кездеседi. Тiк шахта опаны зы жыла арналандытан иыс шеберi дгелек болып ттас бетонмен шегенделедi /2.3 сур/. Тiреудi
алындыы жадайына байланысты 200 деп 300 мм асып жатады. Егерде опан сулы, осал жыныс арасында еткен болса тiреу металлдан не тмiр бетон тюбингтен рылады. Мндай жадайда опанны иындысы дегелек келед Тюбингтердi саиналы абыралары ауаны жылжыуына /аэродинамикалы кедергi/ кедергi келтiредi. Тюбингтен ралан тiреу ымбата тсетiн болансо ттас бетон тiреу орын алуы ммкiн.
Тiк опан iшiн армировкалад деп ктергiш ыдыс жылжитын бетiн баыттайтын конструкциялар /расстрел мен желiлер/, быр орнытырып iлетiн растрелдер мен авария /апат/ кезiнде адам тетiн басыш блiмi атайды. Армировканы негiзi ауыртапалыын ктеретiн эоемент-расстрелдер. Олар опанды, ктерiш, быр блiмдерiне бледi. Желi /проводник/ iлiнетiн расстрелдi-басты, ал згелерiн осалы расстрелдер делiнедi. Бетон мен тюбингпен бекiтiлген опанны расстрелдерi 14шi ос таврдан рылады. Бас расстрелдер бекiнiстi iшiне 250 мм таяз егiзiлмейдi. осалы расстрелдер кейде бiр басы бас расстрелге сенiп брыштама мен болтпен бекiтеледi. Бас расстрелдер дёлмё-дёл бiр жазытыта орналасады. Металл расстрелдарыны кемiстiгiне коррозияа iуестiгi. Желiлер ктергiш ыдыстарды бiр iзбен озалуын амтып трады. Олар ааш, металлдан жасалады. Ааш желi 18*18 не 18*20 см иыты ырлы ааштан жасалып расстрелге басы мен шi желiден шыпайтындай болтпен бекiтiледi /24, а сур/. Металл желi рельстен, не болмаса швеллерден, брыштама темiрден ралан коранты темiрден жасалады. Рельстен жасалан желi расстрелген арнайы апсырмамен бекiтiледi /2.4, б сур/.
/2.3 сурет/ бетонмен жiне металды армировкаланан тiк опанны иындысы.
сурет. Желiнi емталл расстрелдерге бекiтiлуi.
А ааш желi;
Б рельстен жасалан желi;
В желi;
Г расстрелдер;
Д апсырмалар;
Е тнiн бастырмасы;
Ж апсырманы бекiтетiн болты;
З центрегелтетiн шеге.
Хауыпсi здандыру ережесiнi талабына сёйкес. Опан бiрiнде саты блесi мiндеттi трде рылады. Мны орындау шiн екi расстрелдердi арасыны ашытыын 8м асырмай металлдан не болмаса ааш сре орнатып оларды стiне екекiгi 80 дейiн саты ойылады, ал серенi шетiнен адам те алаты млшерi 0,7*0,6 м тесiк алдырады. Басыш белмесi опанны зге блiм шелерiнен металл не ааш оршаланады.
бырлар осалы расстрелге биiктiк ара алшатыы 6-10м iлгектермен бекiтiледi. Кабель опанны шегенiне арасына, 5-6м алдырып апсырма мен шегеленедi. Хаупсiздiк ереже шарты бойынша ктерiлiп жылжып тран ыдыс пен шегенделген опан абыраны арасы не опанны зге армировкелерiнi арасы мен белгiлi, саылау алдырыла тиiстi. Опанны диаметрi лгiленген /типизированы/. Кмiр ндiрiсiнде интервал арасы диаметрi 4-8м дейiн. Опанны клдене иы млшерi бар керектi жабдытарды хауiпсiздiк ережеде крсетiмен саылау млшерiмен сыйгызаты болуы керек. Опанны иы млшерi ауаны жалжу шапшандыына сыналады. Жауапкершiлiгi темен деген тiк гiлер /барлау шахталарыныi опаны, шурфтар/ тiк брыш формасымен гiленiп шi кбiнесе аашпен шегенделедi. Мндай гiлердi армировкасыда ааштан болады /2.5 сур/.
2.5 сурет. Ттас ааш шеген.
1 тiреу брус;
2 атарлы бренелер;
3 прогондар;
4 расстрелдер;
5 сре шеге /костыль/, прогонды бекiтетiн;
6 жетекшiлер /баытаушылар/;
7 басыш блмесi;
Жызы не екей гiлердi шегендеп тiреу шiн ааш, металл, бетон, тамаш бетон, тас жёне осынды материалдар олданылады. гi иындысыны фирмасы, атаратын ызметiмен тiресу материалыны трiке байланысты 2.6 суретте ыска мерзiмде пайдаланатын гiнi ааш шегенi. 2.6 сур. Ааш шеген
A. Тбе шегенi;
B. Тiк брышты рама;
C. Трапеция трлi рама.
атты жыныс арасындаы гiнi тбе тiреуiмен шегендейдi. /2.6, в сур/ Рамалар 15-30 см дегелек ааштан иын алынады арасынан 0,7 - 1,5 м алшаты алдыра отырып гiнi бойын шегендейдi. Тiк тiреу /стойки/ мен тбе тiреуi арнайы кертiк арылы бекiтiледi, /паз не лапа деген кертiк/. Шегендешi раманы бекiтитiнэлементын замок ден атайды /лон/. Раманы тiреуiн жердегi шнкыра кiргiзiп, ал замогiн / лып/ гiнiк тебесi мен абыра арасан мытап сына аып бекiтедi. Ал тiреулердiн арасынан тас, жыныс тпес шiн рамалардын арасын татай, берененiн кесiидiсiмен не горбыль мен шегендеп, ал татайдын арасын тыындап ояды. Рамалы тiреу атыл тiреулерге жатада. Рамалы тiреудi сиiреленген дерi ысым тскенде шi мжiлiп шамалы iкемдiлiк пайда болады. Металлдан жасалан тiреулердi тезiмдiлiгiн, аттылыын, ота жамбау асиетiн, немдiлiгiн атапа крсемге болады. Оны атыл рамалы тiреу ретiнде пайдалануа болады. Тазарту жмысыны жёсерi тсетiн зонасындаа азындылар икемдi тiреулерiмен шегенделедi.
Рамалы тiреудi / 2.7,а сур/ рельс тен не болмаса оставралы 14 20 балкадан дайындайды. Тiк тiреу тебе тiреулерiмен йлан тиянак / башмак /, мына жере келдим не болмаса жапсырмамен бекiтiледi.
2.7 сур. Металлдан жасалан тiреу. Жере келдим
а атыл рамалы тiреу;
б икемдi ара тiреуi.
Икемдiл ара тiреуi / 2.7, б сур/ арнайлы профильдi темiрден жасалады. Тiреу 3 белшектен рылады: ара формалы тебеден жёне екi исы ая тiреуден. Тбе тiреудiн штерi тiк келiп телескоп жолымен сусып тiреудiн икемдiлiк сипатын орындауа ммкiншiлiк тызады. Тебе тiреуiмен тiк тiреулер амыт арылы бекiтiледi. Икемдiлiктiн / сусымалдытытын / ммкiншiлiк амытты ысып тануымен мелшерленедi. Металл тiреулерiне анкерлi /штаналы / тiреуде жатады. Аталан тiреу атты, брата жарылып тран не болмаса абатты аттылыы 4 жоары жыныстарды iшiмен гiленген жазы гiлердi тебесiн бекiтуге олданылады. Анкерл тебе тiреуi абатты жынысты не болмаса блшек тастарды бекiту шiн олданылады /2.8 сур/.
2.8. сур анкер тiреуiмен шегенделген азынды.
2.9. сур анкер штангасыны блшектерi.
1 сыналы штанга;
А штана;
Б сына;
В тiреу плитаы;
Г гайка;
2 кернеу штангасы /распорная/;
А штанга;
Б темпешек;
В кернеу саинасы;
Г шоша гайка;
Д болтты басы.
Анкер тiреуi зындыы 0,6 ден 3м дейiн металл штангасынан металл пластинкалары не болмаса ырлы темiрден жасалады. Шнур iшiнде штанга гайкамен бетiтiледi. ндiрiсте сыналы жёне кернеу тiреулерi олданылады. 29, а суретiнде крсетiлгендей штанганы бiр жа шiнен металл сынасы аылатын енi 3-5мм жыра жасылады. Тесiлген шпура штанга жыра салнган шiнен енгiзелед. Штанга шнур iшiнде бекiп алу шiн екiншi шыып тран шiне соы берiледi.
Штанга шнурда бекiгеннен кейiн шыып траан штанга шiне тiреу плита не болмаса арнайы профильды пластинка орнатылып бранда гайкамен бекiтiледi /2. 9, б сур/. Штангашы оймалы шiне шоша гайка бралып, оны штанга бойымен жылжыан сайын кернеу гильзасын шнура тiрелтедi. Кернеу тiреу сыналы тiреуден ымбат болсада олдануа ыайлыра болады. Штанга тiреулерiнi атардыы мен з ара алшатыы 0,8-1,5м дей болады. Анкер тiреуiнi тиiмдiлiгi мынада жатыр тiреу орнату шiн гiнi кенейтудi ажестсiздiгi, тiреу ою шыыны аз болуы /металл, темiр бетон тiреылерiнi орнату шыыны 3-5 рет аз болады/, ауа еткiз жолыны ке болуы. Тас тiреулер тау ысымыны алыптасан iгёлерi ойылады.
Керек боланда тас тiреудiн арасына алындыы 30мм дейiн ааш тесеу олданып, ал ыс жерлерiн сусымалы материалдарымен тортыру тiреуге икемдiлiк ммкiншiлiк бередi. Тас тiреу фундамент, тiк абыра мен мбезден рылады. абыралы кмбез цемент ертiндiсi мен бекiген кiрпiштен не болмаса бетонды тас /бетонит/ пен абыра, тбелерi аланады. абыра мен, кмбездi алындыы 25-64см жетедi. Кмбездi арнайы алан-алып аралы аланады. Куйылан бетон тiреу тас тiреулердi бiр трi бола тра формаларыда бiрдей болады Бетон тiреудi айырмашылыы жiксiз болып кездеседi. Бетон тiреуiнi алындыы 25-35см тас тiреу ден кштiлеу болады. Аталана бетон тiреу су еткiзбеу асиетi арттыыры. Бетон тiреуiн фундаменттен бастап кетередi. абырамен кмбездi алыппен ктередi. Бетонды орнына арнайы бетон йыш /бетоноукладчик/ йып, пневматика не болмаса электр тербеткiш /вибратор/ арылы тыындалады.
атты жыныс арасындаы гiлер тiреу тiлемейдi. абыра тебе жыныстары желмен мжiлуiнен сатау шiн бiр абат тамшыбетонмен мылайды. Тамшы бетон арнайы машинасымен сыланады дайды. /2.10 сур/.
2.10 сур. Тамшы бетон мен сылайтын машина. стiнгi камера арылы ра осынды зат шлюзiне 2 жеткiзiлiп онда айналмалы дозатор /лшедiшi/ алсына тсiп ауа аанымен зат шланга арылыз соплоа 4 жетедi. Сумен араласан осынды шланг 5 арылы ернiтiндi абыра бетiне шамшылап шашырайды. Ауаны ысымы 400-500кПа болып ал суды ысымы крсетiлгенкен 100-150кПа артагыра болганы шарт. Слау абатыны алыдыы 5-7см кем болмауы керек. Iсаат iшiнде машина 4м3 бетон сылайды. Бл ёдiстi алыпсыз /бесопалубочная/ бетондау атайды. Тамшы бетон жыныс бетiнетез атып алады. Тамшы бетон тмiр торлаан анкер тiреумен бiрге олдаунуы ммкiн, ал ысыма арсылыы 2 есе, ал созылуа 30-60% кёдiмгi бетоннан арты келедi. Екi не одан кп материалдарды осып жасалан тiреудi аралас деп атайды /смешанный/. Аралас тiреу олдананда е тыыз материал тау ысымын тiкелей жушар болатын элементiнде олданлады.
2.11 сур. Аралас тiреу.
А трлi тмiр бетонды быр не болмаса ааш тiреу - /1/ - металладан жасалан /мандайша/,
Б тас абырiа мен металл мандайша;
В тас абырамен бетоннан жасалан кмбез.
Мндай тiреулер кьiнесе тбесi жалпа гiлерде ааш рамамен ёлде быр формалы тмiр бетон тiрегiмен не металл верхнягiмен бекiтiлген ттас тiреулер олданылады. /2.114, а сур/; абырала кiрпiш не бетоннан, ал тбесi металл ёлде ааш балкасымен /2.11, б сур/ жабылан ттас тiреу, абыра тас бетон мен мбезделген тiреу /2.11, в сур/. Аралас тiреу те за ызмет атаратын тау ысымы те зор жёне гiлердi иылысатын жерлерiн бекiтуге олданады